Rappaport Emil Stanisław, pseud. Stanisław Barycz, krypt. „E. S. R-t” (1877–1965), adwokat, sędzia Sądu Najwyższego, docent Uniwersytetu Lwow., profesor Uniw. Łódzkiego, publicysta. Ur. 8 VII w Warszawie, był synem Feliksa, inżyniera, i Justyny z Bauerertzów.
W Warszawie R. ukończył V Gimnazjum Męskie w r. 1897, a następnie studiował na Wydziale Prawa Uniw. Warsz. w l. 1897–1901. W okresie studiów był bibliotekarzem głównym Zarządu Bratniej Pomocy Studentów oraz jednym z organizatorów tzw. Uniwersytetu Latającego w mieszkaniach inteligencji warszawskiej. Studia prawnicze kontynuował w Paryżu (1903–4), w Berlinie (1904–5), Londynie (1909), potem ponownie w Paryżu (1909–10) i w Neuchâtel w Szwajcarii. W Szwajcarii doktoryzował się w r. 1910 na podstawie pracy pt. La loi de pardon (Neuchâtel 1911). W l. 1906–17 był adwokatem w Warszawie. Był w tym czasie także członkiem Koła Obrońców Politycznych oraz członkiem Warszawskiego Koła Prawników Polskich (KPP), w którym wchodził w skład zarządu. Wspomnienia z tego okresu zawarł w artykule pt. Moje czasy adwokackie (1906–1917), („Palestra” 1958 nr 2, 1959 nr 2–3, 7–8). W r. 1906 wchodził do komisji wybranej na IV Zjeździe Prawników i Ekonomistów Polskich w Krakowie, mającej za zadanie utworzenie grupy polskiej w ramach Międzynarodowego Związku Prawa Karnego, co jednak nie doszło do skutku. R. działał także w ruchu liberalnym Królestwa, m. in. w Polskiej Partii Postępowej. Należał również do współzałożycieli Tow. Kursów Naukowych (TKN) i został członkiem zwycz. TKN; wykładał tu w l. 1907–18 prawo karne. Był także członkiem warszawskiego Tow. Prawniczego, w którym wygłosił m. in. 24 III 1909 odczyt pt. Państwo i prawo. Zarys krytyki radykalnej („Gaz. Sądowa Warsz.” 1909 nr 16–22 i odb.). W ramach działalności w KPP wydał „Wybór obron sądowych Adolfa Pepłowskiego” (W. 1912 cz. I). Pisywał też prace o tematyce historycznej, m. in. Ruch stowarzyszeniowy w Królestwie Polskim (1815–1915) („Gaz. Sądowa Warszawska” 1915 nr 19–22 i odb.). W l. 1917–19 był także profesorem w Szkole Nauk Politycznych.
Po opuszczeniu Król. Pol. przez wojska rosyjskie w r. 1915, R. należał do grupy tych prawników, którzy tworzyli pierwsze polskie sądy obywatelskie i został sędzią Trybunału Obywatelskiego. Po miesiącu sądy te jednak zostały rozwiązane przez władze niemieckie. W r. 1917 R. pracował jako referent prawa karnego w departamencie sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu. Po utworzeniu «sądów królewsko-polskich» we wrześniu 1917, został sędzią Sądu Apelacyjnego. W celu przystosowania rosyjskich przepisów prawnych do zmienionych warunków polskich, opracowywał do druku wspólnie z Aleksandrem Mogilnickim polskie wydania rosyjskiego kodeksu karnego z r. 1903 i rosyjskiej ustawy postępowania karnego z r. 1864, uzupełniając je dodatkowymi ustawami i nowelami oraz opatrując objaśnieniami. Ogłosił m. in. następujące prace: Walka o reformę prawa karnego w Niemczech (W. 1909; także w języku francuskim, Paris 1910), Sądy Obywatelskie w Warszawie (W. 1915), Ustawa o przebaczeniu (W. 1916 – przekład rozprawy doktorskiej). W r. 1917 obronił na Uniw. Lwow. pracę habilitacyjną pt. Bankructwo w ustawodawstwie nowoczesnym na tle porównawczym (W. 1917).
W r. 1919 R. został mianowany sędzią Sądu Najwyższego RP (SN RP). W r. 1920 ochotniczo służył w WP. Od r. 1919 był także członkiem, a później sekretarzem generalnym administracyjnym Komisji Kodyfikacyjnej RP (KK RP). Był również sekretarzem wydziału karnego, a potem sekcji prawa karnego oraz głównym referentem prawa o wykroczeniach i członkiem dwóch zespołów karnych komisji pracujących nad kodeksami aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Włożył wiele wysiłku w organizację prac KK RP. Brał udział w redagowaniu wszystkich jej publikacji z dziedziny prawa karnego. Równolegle R. był wykładowcą od r. 1918 (do r. 1939) w Wolnej Wszechnicy Polskiej (WWP). W r. 1920 został docentem na Uniw. Lwow., gdzie 16 II t. r. wygłosił wykład habilitacyjny pt. Zagadnienie kodyfikacji prawa karnego w Polsce („Przegl. Prawa i Administracji” 1920 z. 1–3). W Uniw. Lwow. wykładał, dojeżdżając z Warszawy, do r. 1933. W łódzkim oddziale WWP wygłaszał odczyty w ramach tzw. Collegium publicum.
Z inicjatywy R-a powstało Tow. Ustawodawstwa Kryminalnego, w którym toczyły się, publikowane następnie, dyskusje nad projektami kodyfikacyjnymi ustaw karnych. R. był także inicjatorem, sekretarzem generalnym i przewodniczącym Stałej Delegacji Zrzeszeń i Instytucji Prawniczych RP, która organizowała Zjazdy Prawników Polskich (I w Wilnie w r. 1924, II w Warszawie w r. 1929, III w Katowicach w r. 1936) oraz przewodniczącym Stałego Komitetu Wykonawczego tychże zjazdów. W r. 1924 R. był współzałożycielem i następnie długoletnim wiceprezesem Association Internationale de Droit Penal (AIDP). Brał udział we wszystkich kongresach tego zrzeszenia: w Brukseli w r. 1924 oraz jako przewodniczący delegacji polskich w Genewie w r. 1947 i w Atenach w r. 1957. Prawnicy skupieni w tym zrzeszeniu propagowali stworzenie norm prawa międzynarodowego, przewidującego sankcje za przygotowanie i wywołanie wojny zaczepnej, w czym okazali się prekursorami ustawodawstwa norymberskiego. R. dał wyraz tym tendencjom we wniosku postulującym karę więzienia za publiczne nawoływanie do wojny zaczepnej, zgłoszonym w sekcji prawa karnego KK RP, w AIDP i w Biurze Międzynarodowym Unifikacji Prawa Karnego oraz zawartym m. in. w artykule pt. Propaganda wojny zaczepnej jako delictum iuris gentium („Gaz. Sądowa Warsz.” 1929 nr 28 i odb., W. 1929), przetłumaczonym na język francuski jako Propagande de la guerre d’agression comme délit du droit des gens („Revue Pénitentiaire de Pologne” 1929). W Polsce wniosek ten został uwzględniony jako art. 113 polskiego kodeksu karnego z r. 1932 (tzw. lex Rappaport). Od r. 1925 R. był redaktorem naczelnym „Przeglądu Prac Ustawodawczych Sejmu i Senatu” oraz delegatem rządu polskiego w Międzynarodowej Komisji Karnej i Penitencjarnej, w latach 1927–39 – prezesem Polskiej Komisji Współpracy Prawniczej Międzynarodowej, a w latach 1928–39 – wiceprezesem Biura Międzynarodowego Unifikacji Prawa Karnego. Od r. 1933 był korespondentem francuskiego Min. Sprawiedliwości, a od r. 1938 – współpracownikiem Komisji Prawniczej PAU w Krakowie.
W okresie międzywojennym R. ogłosił na podstawie wykładów w WWP: Rys prawa karnego materialnego w świetle ustaw karnych (W. 1920), a ponadto m. in. prace: Odnowa Włoch powojennych (W. 1924), Zagadnienie sądu przysięgłych w Polsce (W. 1931), Tendencje rozwojowe prawa karnego międzynarodowego („Ruch Prawn., Ekon. i Socjol.” 1934 z. 1 oraz odb., P. 1934), Przyszły kodeks karny Trzeciej Rzeszy Niemieckiej (W. 1934), Media via kodeksu karnego polskiego (W. 1935–6 I–III), w ramach prac KK RP R. opracował m. in. Projekt wstępny ustawy o wykroczeniach (W. 1929). Wspólnie z A. Mogilnickim ogłosił „Kodeks postępowania karnego, Cz. II. Motywy Ustawodawcze” (W. 1929), a po wejściu w życie kodeksu karnego z r. 1932, opracował wspólnie z Januszem Jamonttem pierwszy do niego komentarz pt. „Kodeks karny r. 1932 z dostosowanymi do kodeksu tezami z Orzeczeń Sądu Najwyższego…” (W. 1932).
W okresie okupacji niemieckiej R. został aresztowany pod zarzutem tendencyjnego osądzania Niemców w jednej ze spraw w Sądzie Najwyższym i był więziony od czerwca 1940 do lipca 1941 na Pawiaku i w więzieniu mokotowskim. Po zwolnieniu zamieszkał na Starówce i zaniechał pracy zawodowej. Wchodził w skład tajnej komisji ochrony druków, maszynopisów i dokumentów prawniczych. Napisał również pamiętnik z l. 1887–1939, który uległ jednak zniszczeniu w powstaniu warszawskim 1944 r. W czasie powstania R. był członkiem Komitetu Obywatelskiego Obrony Starego Miasta.
Po zakończeniu wojny i wznowieniu prac Sądu Najwyższego (SN) w Łodzi, R. podjął pracę jako sędzia, a w l. 1947–51 był prezesem Izby Karnej SN. W czerwcu 1946 został powołany na członka Najwyższego Trybunału Narodowego i wchodził w skład zespołu sądzącego w rozprawie przeciwko Arturowi Greiserowi. Był autorem uzasadnienia wyroku w tej sprawie, które miało precedensowe znaczenie w sprawach przeciw zbrodniarzom wojennym sądzonym w Polsce. W l. 1946–60 R. prowadził również działalność naukowo-dydaktyczną na Uniw. Łódzkim, gdzie był profesorem polityki kryminalnej i prawa karnego porównawczego. W tym czasie ogłosił drukiem: Naród-zbrodniarz (Ł. 1945), Polityka kryminalna w zarysie (Ł. 1948). W tej ostatniej książce podjął próbę rozwinięcia w dziedzinie prawa karnego studiów z zakresu polityki prawa, zainicjowanych w latach dziewięćdziesiątych XIX w. przez Leona Petrażyckiego. R. był twórcą w prawie karnym szkoły bio-psychospołecznej dopatrującej się źródeł przestępczości w czynnikach pochodzenia biologicznego (endogennych) oraz w czynnikach psychospołecznych (egzogennych); jednakże zarzucano mu pominięcie w swych rozważaniach walki klas oraz zadań i funkcji w tej walce aparatu państwowego. W l. 1946–50 wchodził w skład komitetu redakcyjnego czasopisma „Państwo i Prawo”. Mając ponad 80 lat R. dokonał przekładu dzieła Cezarego Beccarii z XVIII w. pt. „O przestępstwach i karach” (W. 1959). Poza tym publikował liczne artykuły w czasopismach i wydawnictwach naukowych polskich i zagranicznych.
Od r. 1945 R. przez wiele lat działał w Stronnictwie Demokratycznym (SD), w którym był członkiem Rady Prawniczej Wojewódzkiego Komitetu w Łodzi i przewodniczącym sądu partyjnego, od r. 1948 – członkiem Rady Prawniczej Centralnego Komitetu SD w Warszawie. Był również członkiem Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Należał do Związku Prawników Polskich i Łódzkiego Tow. Naukowego.
R. w różnych okresach życia zajmował się także krytyką i twórczością literacką oraz publicystyką. Używał pseud. Stanisław Barycz. W latach 1905–9 zamieszczał krytyki literackie w „Kulturze”, „Prawdzie” i „Niwie Polskiej”. Był m. in. autorem sztuki pt. Strzał. Sceny z życia współczesnego (W. 1934). W l. 1945–8 wchodził w skład redakcji „Dziennika Łódzkiego” i wiele w nim publikował, jak również w „Tygodniku Demokratycznym” i „Kurierze Codziennym”. Jego utwory wierszem, dotyczące okresu okupacji, drukowane były w łódzkiej prasie codziennej w l. 1945–7. Zmarł 10 VIII 1965 w Łodzi. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Był odznaczony m. in.: Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta, Złotym Krzyżem Zasługi, francuską Legią Honorową, Orderem Gwiazdy Rumuńskiej, jugosłowiańskim Orderem Św. Sawy.
W małżeństwie z Sabiną Urszulą z Jakackich R. dzieci nie miał.
Fot. w: Album Prawników Pol., „Ruch Prawn., Ekon. i Socjol.” 1934 z. 1; – Bibliogr. Prawnicza Pol. (Hoesick); Czaykowska Z., Bibliogr. adwokatury pol.; taż, Bibliogr. hist. adwokatury pol.; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5; Suligowski, Bibliogr. prawnicza; Enc. Powsz. (PWN), III; Ilustr. Enc. Trzaski, IV; W. Enc. Powsz. (PWN), IX; W. Ilustr. Enc. Gutenberga, XIV; Bar, Słown. pseud.; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Who’s Who in Central and East-Europe 1933/4, Zurich 1935; – Andrejew J., Lernell L., Sawicki J., Prawo karne Polski Ludowej, W. 1954 I; Daszkiewiczowa K., Jubileusz profesora doktora Emila Stanisława Rappaporta, „Ruch Prawn., Ekon. i Socjol.” 1926 z. 2 s. 385–8 (fot.); Dwadzieścia lat Wydziału Prawa Uniwersytetu Łódzkiego, Ł. 1967 s. 10, 23, 99, 104; Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej, W. 1917 s. 259; Grodziski S., Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, „Czas. Prawno-Hist.” 1981 z. 1 s. 48, 57, 67–9, 78; Historia państwa i prawa Polski 1918–1939, W. 1986 cz. 2 s. 57, 59,74–6; Janiszewska-Talago E., Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, W. 1965; Jubileusz Profesora dra Emila Stanisława Rappaporta, „Palestra” 1962 nr 7 s. 65–6; Olszewski M., Jubileusz prof. dr. Emila Stanisława Rappaporta, „Państwo i Prawo” 1957 nr 10 s. 657–9; Opałek K., Wolter W., Nauka filozofii prawa i prawa karnego w Polsce, Kr. 1948 s. 26–9, 32–3, 35–7; Racięcka J., Uniwersytet Łódzki w pierwszym dziesięcioleciu, Wr. 1955; Sawicki J., Z okazji jubileuszu 60 lat pracy naukowej prof. dr. Emila Stanisława Rappaporta, „Państwo i Prawo” 1962 nr 7 s. 142–3; Wznowienie sądownictwa państwowego polskiego, W. 1923 s. 1, 14, 22–4, 28, 33, 48; – Śliwicki Z., Meldunek z Pawiaka, W. 1974; – „Prawo i Życie” 1957 nr 15 s. 3; – Wspomnienia pośmiertne i nekrologi z r. 1965: „Ilustr. Kur. Pol.” nr 190, „Państwo i Prawo” nr 10 s. 542–4 (M. Siewierski), „Prawo i Życie” nr 18 s. 2 (fot.), „Ruch Prawn., Ekon. i Socjol.” nr 4 s. 307–8 (K. Daszkiewiczowa), „Życie Warszawy” nr 192, i z r. 1966: „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.”, S. I, z. 47 s. 139–42 (M. Siewierski, fot.); – Arch. Państw. w Ł.: Baranowski B. i Baranowski K., Pierwsze lata Uniwersytetu Łódzkiego, s. 109, Arch. E. S. Rappaporta, Materiały biograficzne sygn. 1, 2, 3, Działalność w Stronnictwie Demokratycznym sygn. 4–7, Działalność w organizacjach prawniczych międzynarodowych sygn. 12–15; B. Uniw. Gdań.: Stegner T., Liberałowie Królestwa Polskiego 1904–1915 (mszp. pracy doktorskiej).
Alozja Żebrowska